Κοινωνική οικονομία - Ευρωπαϊκές πολιτικές και εξελίξεις

 Γράφει ο Φώτης Παπαϊωάννου

Κοινωνιολόγος

Η παρατεταμένη κρίση του ευρωπαϊκού κράτους πρόνοιας, με την συνεχή διόγκωση των φαινομένων της φτώχειας, του κοινωνικού αποκλεισμού, της υπερκαταναλωτικής κουλτούρας σε βάρος του περιβάλλοντος, τα εκτεταμένα φαινόμενα διαφθοράς και οι οικονομικές ανισότητες προκάλεσαν κενά, ελλείμματα πολιτικά, θεσμικά, καθώς και ανάγκη χάραξης νέων πολιτικών και κατευθύνσεων για την επίλυσή τους.

Στο πλαίσιο αυτό η άνοδος των νέων μορφών κοινωνικής οικονομίας, των εθελοντικών ή μη κερδοσκοπικών-κυβερνητικών οργανώσεων, η διεύρυνση, δηλαδή, της λεγόμενης «κοινωνίας των πολιτών» εκτός του ότι βρήκε πεδία δράσης πολλαπλά, αναδείχτηκε σε πολλούς τομείς «δύναμη», δύναμη αντίστασης, συμμετοχικότητας, ελέγχου, «φωνή συνείδησης» ταγμένη σε ουμανιστικά ιδανικά, που τόσο απαραίτητα είναι στην εποχή μας.

Οι επιχειρήσεις και οι οργανώσεις της «κοινωνικής οικονομίας», με χαρακτηριστικά δυναμικά και καινοτομικά επεκτάθηκαν σε πολλαπλούς τομείς -βοήθεια ευπαθών ομάδων κάθε είδους (άνεργοι, άστεγοι, πρόσφυγες, μετανάστες), την ενσωμάτωση, εκπαίδευση, κατάρτιση ατόμων ή κοινωνικών ομάδων, σε θέματα περιβάλλοντος, διαχείριση αποβλήτων, υδάτινων πόρων, πράσινης ανάπτυξης, αλληλέγγυας χρηματοδότησης, στο εμπόριο κ.α. Οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών είναι άρρηκτα δεμένες με τις ανάγκες κάθε κοινωνίας ξεχωριστά –άλλωστε εμφανίζονται από τα μέσα του 19ου αιώνα στις οικονομικά αναπτυγμένες χώρες με την μορφή συνεταιρισμών ή μη κερδοσκοπικών εταιρειών και σε πολλές άλλες, λιγότερο αναπτυγμένες με την μορφή φιλανθρωπικών ιδρυμάτων– και το επίπεδο οργάνωσής τους φανερώνει τις πιο πολλές φορές και τον βαθμό εξέλιξής των ίδιων των χωρών, την συνοχή, την αντιπροσώπευση, την θεσμική ολοκλήρωση ή την μειωμένη διαφθορά, ακόμα και στα οικονομικά ελλείμματά τους πολλές φορές. Είναι μάλιστα εξακριβωμένο -αν και αυτονόητο- ότι τα ελλείμματα στην οργάνωση, την επέκταση και αποδοτικότητα της κοινωνίας πολιτών αντιπροσωπεύουν γενικότερα προβλήματα κοινωνικής συνοχής, κρίσης πολιτικής ή οικονομικής, κενά θεσμικά ή αντιπροσώπευσης στην ίδια την κοινωνία και την λειτουργία της.

Το γεγονός αυτό αποβαίνει σε βάρος της οριζόντιας συνεργασίας μεταξύ των οργανώσεων, της σύνδεσής τους με το κράτος ή την τοπική αυτοδιοίκηση, της αποδοτικής διαχείρισης ανθρώπινων ή οικονομικών πόρων, δράσεων, προγραμμάτων και πολιτικών, με απώτερα αποτελέσματα την μη αποδοτική κατάρτιση στελεχών, την έλλειψη κινήτρων ή αντιπροσώπευσης-προς το κράτος και την Ευρωπαϊκή Ένωση- για τις μη κερδοσκοπικές και εθελοντικές οργανώσεις, την σπατάλη και την μη αξιοποίηση πολύτιμου κοινωνικού κεφαλαίου, που ειδικά σε μια χώρα σαν την δική μας θα μπορούσε να βοηθήσει ώστε να μειωθεί το χάσμα που μας χωρίζει από την Ευρώπη και τις χώρες που θεωρούνται οργανικά και ουσιαστικά ενταγμένες στον «πυρήνα» της Ένωσης.

F8 Papaioannou-volunteerΑπό το 1994 στα πλαίσια της ΕΕ αρχίζει η αναζήτηση, μαζί με ρητές αναφορές για την εξέταση του ρόλου που μπορεί να διαδραματίσει η κοινωνική οικονομία στην καλυτέρευση της κοινωνικο-οικονομικής κατάστασης των κρατών μελών καθώς και στην ανάγκη και τις κατευθύνσεις που μπορεί να έχουν οι δράσεις της για την ανάπτυξη σε τοπικό, εθνικό και διακρατικό επίπεδο (Λευκή Βίβλος για την Ανάπτυξη, Ανταγωνιστικότητα, Απασχόληση). Δημιουργούνται θεσμοί και ρυθμίσεις ειδικά για αυτήν, ως πυλώνας απασχόλησης μέσω των κανονισμών των Διαρθρωτικών Ταμείων, του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου (ΕΚΤ), την Δήλωση 23, που για πρώτη φορά από το 1992 ξεκαθαρίζει την –έως τότε τυπική σχέση της επιτροπής με τις οργανώσεις- διακηρύσσοντας ότι "Η Συνδιάσκεψη τονίζει τη σημασία που έχει στην επιδίωξη των στόχων του άρθρου 117 της Συνθήκης για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, η συνεργασία μεταξύ της Κοινότητας και των διαφόρων φιλανθρωπικών οργανώσεων και ιδρυμάτων, ως φορέων υπεύθυνων για κοινωνικές υπηρεσίες και για μονάδες παροχής κοινωνικών υπηρεσιών", ανοίγοντας τον δρόμο για διαβούλευση και μια σειρά από δράσεις, ρύθμιση θεμάτων (φορολογικών, εκπαίδευσης, κατάρτισης, δημιουργίας γραμμών προϋπολογισμού ξεχωριστών, φόρουμ ΜΚΟ, ένταξη των οργανώσεων σε ένα πλατύ φάσμα χρηματοδοτικών δυνατοτήτων) υποστήριξης από τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά όργανα.

Φτάνουμε, έτσι, στην Διάσκεψη Υπουργών Κοινωνική Πολιτικής του ΟΟΣΑ (1998) όπου γίνεται ανάλυση των πολιτικών, των δράσεων και της «υφής» των επιχειρήσεων και των οργανώσεων, τονίζεται ιδιαίτερα η σημασία των τοπικών δράσεων για την ανταγωνιστικότητα και δίνεται η κατεύθυνση για «το κράτος ως ρυθμιστή του κοινωνικού περιβάλλοντος αντί του κράτους φορέα παροχών», με κατάληξη την συνθήκη της Λισσαβόνας (Σύνοδος Κορυφής-Μάρτιος 2000), όπου στα πλαίσια της στρατηγικής για την απασχόληση και την ανάπτυξη, υιοθετείται η ιδέα για την επέκταση της κοινωνικής συνοχής με βάση την αρχή της επικουρικότητας, που θεωρεί ότι στην λήψη αποφάσεων-μέσω μορφών εταιρικότητας- πρέπει να μετέχουν ενεργά τα κράτη-μέλη, οι τοπικές-περιφερειακές αρχές και οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών.

Στο πλαίσιο της ίδιας στρατηγικής γίνεται προσπάθεια ώστε ο ρόλος των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών να θέτει όρους στην διακυβέρνηση των κρατών-μελών με βάση περισσότερο προωθημένες αντιλήψεις κοινωνικής λειτουργίας, συνεργασίας ιδιωτικού-δημοσίου τομέα και υιοθέτησης κριτηρίων αποδοτικότητας (οικονομικών, κοινωνικών, κ.α.).

Υπολογίζεται ότι ο κλάδος της κοινωνικής οικονομίας απασχολεί σήμερα 9 εκατομμύρια εργαζόμενους στην Ευρώπη, αντιπροσωπεύει το 7,9% της μισθωτής εργασίας και το 8% των επιχειρήσεων. Ιδιαίτερα δε, αν εξεταστεί η καθεμιά ξεχωριστά, προκύπτει πολλαπλότητα μορφών και επιχειρήσεων, μεγάλη και ενεργός συμμετοχή εθελοντικά απασχολουμένων, εκτός των αμειβομένων, ενώ οι διαστάσεις και ο ρόλος του κλάδου μεγαλώνει καθημερινά και αποφασιστικά.

Ως προς την χώρα μας, είναι κοινή παραδοχή ότι η κοινωνική οικονομία δεν έχει την ανάλογη –με αυτή των υπολοίπων χωρών– ανάπτυξη και επέκταση, ενώ οι εντεινόμενες προσπάθειες των τελευταίων χρόνων προσκρούουν πολλές φορές στην ανυπαρξία επαρκούς και ευέλικτου πλαισίου που θα ευνοεί διοικητικά, θεσμικά, τεχνικά και οικονομικά, ακόμη, τις πρωτοβουλίες-δράσεις του κλάδου. Παρατηρείται δυστυχώς ακόμη το φαινόμενο της μη απεμπλοκής της σκέψης των πολιτών από το ότι η δράση των αντίστοιχων οργανώσεων έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά από την «φιλανθρωπική», ενώ δεν έχει υπάρξει ανάλογη διαβούλευση, διερεύνηση και κατανόηση για την τεράστια δυναμική και τις δυνατότητες του τομέα στην αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων και την προώθηση της κοινωνικής συνοχής.

Το αποτέλεσμα είναι πολλές απόπειρες επιχειρηματικές να γίνονται αποσπασματικά, να μένουν ανολοκλήρωτες, να αφορούν μόνο «προστασία» ευπαθών ομάδων και να μην υπάρχει ευνοϊκό πλαίσιο για την δημιουργία τους, που πολλές φορές εκλαμβάνεται ως «μη ορθή ή τυπική νομικά».

Τα κυριότερα προβλήματα που αντιμετωπίζονται στην χώρα μας, όπως και στην περιφέρεια και τον Δήμο Αθηναίων -κατά προέκταση-, όσον αφορά τον τριτογενή τομέα, αφορούν την έλλειψη κατάλληλου χρηματοδοτικού, νομοθετικού πλαισίου που να τις αφορά, στοιχείο που λειτουργεί αποτρεπτικά για την ίδρυση επιχειρήσεων όπως οι «κοινωνικοί συνεταιρισμοί», ενώ παραμένει η θεώρησή τους από τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα (τράπεζες) και το κράτος ως «επισφαλή προς δανεισμό» και υπάρχουν επιπλέον φορολογικές και νομοθετικές ατέλειες στον τρόπο χρηματοδότησης. Ακόμη, σημαντικό πρόβλημα είναι αυτό της εκπαίδευσης και κατάρτισης ατόμων που θα κατανοήσουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, τις εφαρμογές της κοινωνικής οικονομίας για να τις εφαρμόσουν και να τις μεταδώσουν. Η ανάγκη εύρεσης, ανάδειξης και πιστοποίησης ατόμων και φορέων είναι πολύ σημαντική για τον κλάδο, όπως και η προώθηση ρυθμίσεων που θα κάνουν πιο απλή την είσοδο ανθρώπινων πόρων στον τομέα, κάτι που προϋποθέτει την ανάλογη δραστηριοποίηση και ανάπτυξη ειδικής κουλτούρας από επαγγελματίες του χώρου, αλλά και στήριξης από το κράτος και τον ιδιωτικό τομέα.

Κατά αυτόν τον τρόπο θα προστεθεί αξία, βιωσιμότητα, επεκτασιμότητα στον κλάδο και θα τονωθεί η κοινωνική συνοχή και αλληλεγγύη στην ελληνικό χώρο, αλλά και στην περιφέρεια Αττικής που όσο ποτέ έχει ανάγκη από όλα τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά σε αυτήν την κρίσιμη στιγμή που περνά ο τόπος μας, μαστιζόμενος από την οικονομική και κοινωνική κρίση που απειλεί να αποσαρθρώσει ολόκληρο το κοινωνικό οικοδόμημα, όπως το γνωρίσαμε τα τελευταία χρόνια.