Ιδέες & Καλές Πρακτικές των Κοινωνικών Συνεταιριστικών Επιχειρήσεων

 

Φίλιππος Μιχαλόπουλος Οικονομολόγος «Δε χρειάζεται να είσαι σπουδαίος για να κάνεις την αρχή. Αυτό που χρειάζεται είναι να κάνεις την αρχή στο να γίνεις σπουδαίος» |Joe Sabah, Συγγραφέας - Εκδότης| Οι επιχειρήσεις του Τρίτου Τομέα της Οικονομίας καλούνται να λειτουργήσουν σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο πολιτικό-κοινωνικό-οικονομικό περιβάλλον και να καλύψουν ένα ευρύ φάσμα ανθρώπινων και κοινωνικών αναγκών, που βρίσκονται εκτός της συμβατικής αγοράς αγαθών και υπηρεσιών. Εν μέσω της παγκόσμιας αυτής κρίσης, είναι ιδιαίτερα σημαντική η κατανόηση της μεγάλης σημασίας της Κοινωνικής Οικονομίας για τη διατήρηση της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής, καθώς και της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Οι Κοινωνικές Συνεταιριστικές Επιχειρήσεις (Κοιν.Σ.Επ.), όντας η βασική μορφή φορέων της κοινωνικής οικονομίας, μπορούν να αναπτυχθούν σε όλους τους τομείς της οικονομίας, από τον πρωτογενή έως τον τεταρτογενή τομέα, δηλαδή τον αγροτικό τομέα, τον τομέα της μεταποίησης, του εμπορίου και των υπηρεσιών, με ευρύτητα ειδικών παραγόμενων προϊόντων, αγαθών και υπηρεσιών. Πιο συγκεκριμένα, μπορούν να δραστηριοποιηθούν σε τομείς, όπως η αξιοποίηση τοπικών και παραδοσιακών προϊόντων, η διατήρηση παραδοσιακών επαγγελμάτων και δραστηριοτήτων, η οικολογία, ο πολιτισμός, το περιβάλλον, η εκπαίδευση, οι παροχές κοινής ωφέλειας κ.ά. Ας δούμε, όμως, αναλυτικότερα τους τομείς δραστηριοποίησης, τις καλές πρακτικές και τις προοπτικές των επιχειρήσεων αυτών, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Καλές πρακτικές και Εμπειρία Κοινωνικών Συνεταιριστικών Επιχειρήσεων Παγκοσμίως  Οι Κοινωνικές Επιχειρήσεις μπορούν να προκύψουν σε οποιοδήποτε τομέα της οικονομίας, εφόσον προάγουν το συλλογικό συμφέρον, την κοινωνική ευημερία, την τοπική ανάπτυξη και την απασχόληση. Παγκοσμίως, έχουν αναπτυχθεί σε διάφορους τομείς, όπως αυτών της υγείας, της παιδείας, του πολιτισμού, της κοινωνικής αλληλεγγύης, της προστασίας του περιβάλλοντος και της πράσινης ανάπτυξης, των συνεταιριστικών τραπεζών κ.ά. Υγεία Στον τομέα της υγείας, έχουμε κοινωνικές επιχειρήσεις και συνεταιρισμούς για τη φροντίδα ηλικιωμένων και ομάδων με ειδικά προβλήματα υγείας. Επίσης, έχουν δημιουργηθεί εταιρείες παροχής υπηρεσιών για προσπελάσιμα συστήματα μεταφορών, όπως εταιρείες ταξί και λεωφορείων, καθώς και τεχνικές εταιρίες με εξειδίκευση στην κατασκευή προσπελάσιμων χώρων (κυρίως για άτομα με ειδικές ανάγκες). Τέλος, δραστηριοποιούνται εταιρείες πληροφορικής - παροχής εξειδικευμένων υπηρεσιών για αναπήρους, ηλικιωμένους, κ.τ.λ. Παιδεία και επιμόρφωση   Στον τομέα της παιδείας και επιμόρφωσης δραστηριοποιούνται μη κερδοσκοπικές εταιρείες μελετών ερευνών και σπουδών, τοπικές εφημερίδες, περιοδικά και βιβλία. Επίσης, πραγματοποιούνται σεμινάρια επαγγελματικής κατάρτισης και εξειδίκευσης. Κοινωνική αλληλεγγύη Στον τομέα της κοινωνικής αλληλεγγύης δραστηριοποιούνται κοινωνικά παντοπωλεία, κοινωνικά φαρμακεία-ιατρεία κ.ά. παρέχοντας τρόφιμα, φάρμακα, προϊόντα ένδυσης, ιατρική περίθαλψη κ.α. σε άπορους, φτωχούς, ανέργους κ.τ.λ. Πολιτισμός  Στον τομέα του πολιτισμού έχουν δημιουργηθεί διάφορα μουσεία, βιβλιοθήκες, πολιτιστικά κέντρα, κ.ά. καθώς και συμβουλευτικές εταιρείες διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς και της τοπικής πολιτιστικής ανάπτυξης.  Περιβάλλον και πράσινη ανάπτυξη  Στον τομέα του περιβάλλοντος και της πράσινης ανάπτυξης έχουν συσταθεί επιχειρήσεις δασοπροστασίας, ανάπτυξης και διαχείρισης οικότοπων και οικοσυστημάτων, οικοτουρισμού και υπαίθριων δραστηριοτήτων, επιχειρήσεις παραγωγής ήπιων μορφών ενέργειας, αγροτικοί/οικοτεχνικοί/αγροτουριστικοί συνεταιρισμοί, επιχειρήσεις διαχείρισης αποβλήτων και υδάτων, επιχειρήσεις βιολογικών-οικολογικών προϊόντων, αλιευτικές επιχειρήσεις παροχής υπηρεσιών και προϊόντων εστίασης και catering, επιχειρήσεις που λειτουργούν ως κέντρα δημιουργικής απασχόλησης, φιλοξενίας και ψυχαγωγίας παιδιών, ηλικιωμένων, ΑμΕΑ, κ.ά. Συγκέντρωση και διαχείριση κεφαλαίου  Στον τομέα της συγκέντρωσης και διαχείρισης κεφαλαίου έχουν συσταθεί Συνεταιριστικές ή «Ηθικές» τράπεζες (π.χ. η Banca Etica στην Πάντοβα της Ιταλίας για τη χρηματοδότηση πολιτισμικών και περιβαλλοντικών προγραμμάτων, καθώς και προγραμμάτων κοινωνικής αλληλεγγύης), οικοδομικοί συνεταιρισμοί, εταιρείες λαϊκής βάσης τοπικής ανάπτυξης κ.τ.λ. Παραδείγματα εφαρμογών «κοινωνικών επιχειρήσεων» στην Ευρώπη [1]  Το μοναδικό κράτος-μέλος με ειδική νομοθεσία, όσον αφορά στις κοινωνικές επιχειρήσεις, υπήρξε η Ιταλία το 1990. Το 1995, το Βέλγιο συνέταξε σχετικό νόμο και αργότερα ακολούθησαν η Γαλλία, η Πορτογαλία, η Φινλανδία και η Λιθουανία. Στη Γερμανία θεσπίστηκε νόμος για τις επιχειρήσεις οι οποίες απασχολούσαν άτομα με βαριές αναπηρίες. Σε πολλές άλλες χώρες αναπτύσσεται ακόμη σχετικός διάλογος ως προς τη δυνατότητα θέσπισης νόμων όπως είναι, για παράδειγμα, η περίπτωση του Ηνωμένου Βασίλειου. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, υπάρχουν κοινωνικές επιχειρήσεις στον τομέα παραγωγής βιολογικών προϊόντων, προστασίας του περιβάλλοντος, παροχής προσωπικών υπηρεσιών, με στόχο την εξασφάλιση θέσεων εργασίας και την καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού. Στην Ολλανδία, στο ίδιο μοντέλο οργάνωσης συστήνονται συνοικιακές αναπτυξιακές επιχειρήσεις ή συμπράξεις, με αντικείμενο προσανατολιζόμενο στην προστασία του περιβάλλοντος και στην ποιότητα της ζωής των πολιτών. Στη Σουηδία, υπάρχουν κοινωνικοί συνεταιρισμοί στους τομείς της εκπαίδευσης ενηλίκων, της ψυχαγωγίας, του πολιτισμού, της παροχής προσωπικών υπηρεσιών κυρίως σε άτομα με ειδικές ανάγκες. Στη Φινλανδία, συστήνονται εργατικοί συνεταιρισμοί με σκοπό την παροχή υπηρεσιών κατάρτισης και κοινωνικών υπηρεσιών. Ενισχύουν το αίσθημα του εθελοντισμού και δημιουργούν προϋποθέσεις ενσωμάτωσης κοινωνικά αποκλεισμένων ομάδων για την ένταξή τους στην αγορά εργασίας. Στην Αυστρία, η κοινωνική οικονομία εμφανίζεται με την παροχή κοινωνικών υπηρεσιών και ειδικότερα στη φροντίδα των παιδιών στο σπίτι από υπεύθυνους (child-minder). Το 80% των μελών αυτών των ομάδων είναι κυρίως άτομα με ειδικές ανάγκες. Στην Ιρλανδία, δημιουργούνται αγροτουριστικοί συνεταιρισμοί και συνεταιρισμοί για άτομα με ψυχοκοινωνικές δυσκολίες. Σε αυτούς συμμετέχουν ποικίλοι εταίροι, όπως ΜΚΟ, κοινωνικές επιχειρήσεις, πιστωτικές ενώσεις, τοπικοί αναπτυξιακοί οργανισμοί. Στο Λουξεμβούργο, έχουν συσταθεί οργανισμοί ενσωμάτωσης μέσω οικονομικών δραστηριοτήτων με στόχο την ένταξη γυναικών και μακροχρόνια ανέργων στην αγορά εργασίας. Δραστηριοποιούνται κυρίως στους τομείς του πολιτισμού, της εργασιακής ενσωμάτωσης, της γεωργίας, του περιβάλλοντος. Στη Γερμανία, ως συνέπεια της κρίσης της ανεργίας, έχουν αναπτυχθεί πρωτοβουλίες εργασιακής ενσωμάτωσης και δημιουργίας θέσεων εργασίας. Στόχος τους είναι η ενεργοποίηση του κοινωνικού κεφαλαίου και η καταπολέμηση της ανεργίας προσφέροντας εκπαιδευτικά προγράμματα και ευκαιρίες για απασχόληση ορισμένου χρόνου. Στη Γαλλία, αναπτύσσονται πρωτοβουλίες εργασιακής ενσωμάτωσης ευάλωτων οικονομικά και κοινωνικά ομάδων με τη μορφή τοπικών κυρίως συνδέσμων (régies de quartier) καθώς και παροχής προσωπικών υπηρεσιών κοινωνικού σκοπού (σε παιδιά, ηλικιωμένους) με ιδιαίτερη δραστηριοποίηση εθελοντών (γονέων, εκπαιδευτικών). Στο Βέλγιο, αναπτύσσονται κυρίως πρωτοβουλίες «επιχειρήσεων κοινωνικού σκοπού» με το Νόμο του 1995. «Σε άλλες περιοχές του Βελγίου θεσμοθετήθηκαν επιχειρήσεις Κατάρτισης μέσω της Απασχόλησης καθώς και επιχειρήσεις Ενσωμάτωσης στην Απασχόληση, οι οποίες έχουν ως στόχο την ενσωμάτωση άνεργων ατόμων στην αγορά εργασίας παρέχοντας συμβόλαια απασχόλησης». Η κατάσταση στην Ελλάδα Στην Ελλάδα το ζήτημα είναι ιδιαίτερα κρίσιμο, καθώς οι κοινωνικές επιχειρήσεις έχουν μικρή ιστορία πέραν ορισμένων τομέων, κυρίως τομέων συνεταιρισμών μικρής παραγωγικότητας, παραδοσιακών προϊόντων, γυναικείων κυρίως αλλά και συνεταιρισμών αγροτικών. Αυτές πλέον λειτουργούν ως επιχειρήσεις του κοινωνικού τομέα, προσφέροντας τοπική αυτάρκεια και βιωσιμότητα, κάτι εξαιρετικά σημαντικό σε αυτή τη περίοδο κρίσης. Οι τύποι των κοινωνικών επιχειρήσεων που υπάρχουν στη χώρα μας είναι:  Οι συνεταιρισμοί γυναικών (αγροτουριστικοί ή αστικοί). Οι αγροτικοί συνεταιρισμοί. Οι αστικοί συνεταιρισμοί, στους οποίους συμμετέχουν ειδικές κοινωνικές ομάδες πληθυσμού που αντιμετωπίζουν ανεργία και αποκλεισμό (στις περισσότερες περιπτώσεις άτομα με ειδικές ανάγκες). Τοπικά Σύμφωνα Απασχόλησης, όπου στόχος τους είναι η προώθηση της απασχόλησης σε βιώσιμες και παραγωγικές δραστηριότητες. Σύμφωνα με το ΦΕΚ 286/20/10/98, τα Ν.Π.Δ.Δ. καθώς και οι ειδικά πιστοποιημένοι φορείς που αναπτύσσουν δραστηριότητες για άτομα με νοητική υστέρηση, αυτισμό κ.ά. μπορούν να λειτουργήσουν ως προστατευμένα παραγωγικά εργαστήρια. Κοινωνικές επιχειρήσεις οι οποίες δημιουργήθηκαν στα πλαίσια της EQUAL (2001 – 2005). Πολιτιστικοί – Μορφολογικοί Σύλλογοι. Περιβαλλοντικές – Οικολογικές Οργανώσεις. Εθελοντικές Οργανώσεις.  Παραθέτουμε μερικές ιδέες σχετικά με τομείς δραστηριοποίησης των Κοιν.Σ.Επ.: Παραγωγή - Πώληση Τοπικών Παραδοσιακών & Βιολογικών προϊόντων. Μπορεί να γίνει αξιοποίηση αγροκτημάτων και παραγωγή ποιοτικών τοπικών προϊόντων (π.χ. μέλι, λικέρ, κρασί, ρακί, παραδοσιακά ζυμαρικά, παραδοσιακά γλυκά, αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά, βότανα, καλλιέργεια και συλλογή φυσικής μαστίχας στη Χίο, κ.ά.)   Υπηρεσίες κηποτεχνίας, εξωραϊσμός – καθαρισμός εξωτερικών χώρων και παροχή αγροτικών εργασιών (κατασκευή, διαμόρφωση και συντήρηση κήπων και αποκαταστάσεις (παραδοσιακών) κτιρίων, αποψιλώσεις μεγάλων εκτάσεων, συσσώρευση και απομάκρυνση άχρηστων υλικών).  Κατασκευή και Λειτουργία Θερμοκηπίων (Σαλιγκαριών, Μανιταριών, Βιολογικών Λαχανικών και Φρούτων κ.ά.).  Αλιευτικές επιχειρήσεις (μεταποίηση, τυποποίηση, παραγωγή και εκμετάλλευση αλιευτικών προϊόντων).  Κοινωνικά παντοπωλεία, κοινωνικά εστιατόρια, κοινωνικά ιατρεία-φαρμακεία κ.τ.λ. Καλλιτεχνικό εργαστήρι για την προστασία και διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς (χειροτεχνία - δερματοτεχνία, αγγειοπλαστική-κεραμική-ζωγραφική, υφαντουργία, εκμάθηση παραδοσιακών μουσικών οργάνων και κατασκευή παραδοσιακών στολών, κατασκευή και παλαίωση ξύλινων εικόνων, κατασκευή εκκλησιαστικού και καλλιτεχνικού κεριού, κατασκευή ευχετήριων καρτών, ανθοσύνθεσης-ανθοδετικής, κ.ά.).  Ήπιες Μορφές Τουρισμού: Αγροτουρισμός – Οικοτουρισμός (περιπατητικός – ποδηλατικός τουρισμός, συνεδριακός, αθλητικός, πολιτιστικός κ.τ.λ.).  Φωτοβολταϊκά συστήματα (τόσο για μεταφορά τεχνογνωσίας σε άλλους όσο και για εγκαταστάσεις φωτοβολταϊκών).  Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ή αλλιώς ήπιες μορφές ενέργειας, όπως η αιολική, η ηλιακή, η γεωθερμική, η βιομάζα κ.ά.). Είναι μία από τις πιο ελπιδοφόρες εφαρμογές της κοινωνικής οικονομίας, τόσο διότι η ενεργή συμμετοχή των πολιτών είναι καθοριστικός παράγοντας για την αντιστροφή των καταστροφικών επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής παγκοσμίως, αλλά και γιατί ο συνδυασμός του συστήματος των εγγυημένων τιμών με το συνεταιριστικό μοντέλο και τα σωστά χρηματοδοτικά εργαλεία, μπορούν να αποτελέσουν μια ρεαλιστική απάντηση στην κλιμακούμενη οικονομική κρίση και δίοδο ανάκαμψης των τοπικών οικονομιών.   Διαχείριση απορριμμάτων, αποβλήτων και υδάτινων πόρων (Προστασία του περιβάλλοντος από αέριους ρίπους, αξιοποίηση των ανακυκλώσιμων υλικών για την παραγωγή βιομάζας και βιοαερίου, αφαλάτωση υπογείων και θαλάσσιων υδάτων, αξιοποίηση επικίνδυνων και μη επικίνδυνων βιομηχανικών αποβλήτων με τη μετατροπή τους σε εναλλακτικό καύσιμο -πρώτη ύλη για άλλες δραστηριότητες και εμπορεύσιμα παραπροϊόντα- κ.τ.λ.). Παρουσίαση μίας Κοιν.Σ.Επ. στην Ελλάδα - «ΜΥΓΔΟΝΙΑ» Στην Ελλάδα καλλιεργούνται περίπου 40.000 στρέμματα αρωματικών - φαρμακευτικών φυτών. Ενώ το 44% των καλλιεργούμενων εκτάσεων είναι ορεινές, μόνο στο 0,1% καλλιεργούνται αρωματικά φυτά. Η εξαιρετικά πλούσια βιοποικιλότητα της ελληνικής χλωρίδας, ιδιαίτερα σε αρωματικά φαρμακευτικά και ανθοκομικά είδη, θα μπορούσε να αξιοποιηθεί σε τοπικό επίπεδο για τη δημιουργία και ανάδειξη διαφόρων προϊόντων φυσικής προέλευσης. Η «ΜΥΓΔΟΝΙΑ» Κοιν.Σ.Επ. είναι μια γυναικεία κοινωνική -μη κερδοσκοπική- συνεταιριστική επιχείρηση συλλογικού και παραγωγικού σκοπού με στόχο την επιδίωξη συλλογικού οφέλους και εξυπηρέτηση γενικότερων κοινωνικών συμφερόντων, συμβάλλοντας στην τοπική οικονομική ανάπτυξη μέσω της δημιουργίας θέσεων εργασίας, της εκπαίδευσης και της επιτάχυνσης της αγροτικής ανάπτυξης, της αξιοποίησης ελληνικών αυτοφυών αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών, τοπικών παραδοσιακών ειδών και την ανάπτυξη σύνθετων δράσεων αγροτουρισμού. Στόχος της ΜΥΓΔΟΝΙΑΣ είναι, έως το 2014 να δημιουργηθούν 50 θέσεις εργασίας, με χρηματοδότηση από κοινοτικά προγράμματα αλλά και από ιδίους πόρους. Παράλληλα, επιθυμία της είναι να δημιουργήσει δίκτυο πώλησης των προϊόντων της. Επίσης, θα αναπτυχθούν συνεργασίες με τοπικούς παραγωγούς για την αξιοποίηση της παραγωγής τους. Το μόνο που μένει για την επίτευξη του προγράμματος, είναι η επίσημη παραχώρηση από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων του χώρου του πρώην Δενδροκομικού Σταθμού Λαγκαδά που καταλαμβάνει έκταση 125 στρεμμάτων, όπου θα αναπτυχθούν οι δραστηριότητες της «ΜΥΓΔΟΝΙΑΣ». Οι δραστηριότητές της προβλέπεται να αναπτυχθούν στην περιοχή Λαγκαδά Θεσσαλονίκης σε χώρο που θα διαμορφωθεί, ώστε να είναι επισκέψιμος, με στόχο μέσω αυτού και άλλων αξιοθέατων της περιοχής να αναπτυχθεί ο εσωτερικός τουρισμός στην επαρχία Λαγκαδά. Συγκεκριμένα στο χώρο προγραμματίζονται οι ακόλουθες δραστηριότητες: Παραγωγή παραδοσιακού χειροποίητου σαπουνιού και παραδοσιακών προϊόντων. Δημιουργία βοτανόκηπου αυτοφυών ελληνικών αρωματικών-φαρμακευτικών φυτών (προϊόντα κοσμετολογίας και βοτανόλαδων, καθώς και κεραλοιφές με γνήσιο μελισσοκέρι, μέλι και βότανα). Λειτουργία εργαστηρίου δενδροκομικού πολλαπλασιαστικού υλικού με νέες δενδροκαλλιέργειες. Κέντρο περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης (θεωρία και πράξη). Κέντρο Δια Βίου Μάθησης για ενήλικες και ιδιαίτερα νέους αγρότες (δημιουργία εκπαιδευτικού κέντρου στις πρακτικές της αγροδιατροφικής αλυσίδας). Οικονομική στήριξη των αδυνάτων μέσω της δωρεάν χρήσης λαχανόκηπων και καλλιέργειας λαχανικών. Στην Ελλάδα, οι δομές της κοινωνικής οικονομίας προβλέπεται να εδραιωθούν σε ικανοποιητικό βαθμό εφόσον οικοδομηθούν σε τοπικές πρωτοβουλίες, που θα προέρχονται από την κοινωνία των πολιτών και θα στηρίζονται στις αρχές της εγγύτητας και της τοπικής συλλογικότητας. Μέσω της επικέντρωσης στην τοπικότητα, μπορούν να αναδειχθούν πρωτότυπες επιχειρηματικές ιδέες, εκμεταλλευόμενες τα συγκριτικά πλεονεκτήματα και τις τοπικές δυνατότητες της κάθε περιοχής. Επίσης, αυτή η τοπική οικονομική ανάπτυξη μπορεί να ελαχιστοποιήσει το κόστος μεταφορών και μετακινήσεων και ως εκ τούτου να συνεισφέρει θετικά στην προστασία του περιβάλλοντος. Είναι φανερό, λοιπόν, πως οι κοινωνικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις αποτελούν μια ουσιαστική διέξοδο προς το μέλλον με πολύπλευρα οφέλη: συμβάλλουν στην επίλυση κοινωνικών προβλημάτων, στην προώθηση της δημιουργικότητας, της συνεργασίας, της αλληλεγγύης, της απασχόλησης, ωφελώντας παράλληλα, με έναν νέο, καινοτόμο τρόπο, την οικονομία. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα τόσο μικρών, όσο και μεγάλων επιτυχημένων κοινωνικών επιχειρήσεων παγκοσμίως, που αποδεικνύουν πως το όραμα έχει ήδη αρχίσει να υλοποιείται. Στην Ελλάδα, οι πρώτες Κοιν.Σ.Επ. έχουν ήδη αρχίσει να κάνουν την εμφάνισή τους και είναι θέμα χρόνου η ελληνική κοινωνία να συνειδητοποιήσει τα πολλαπλά οφέλη που μπορούν να προσφέρουν αυτές οι επιχειρήσεις. Κι εμείς, η νέα γενιά, ελπίζουμε να κάνουμε την αρχή και ευελπιστούμε ότι θα υποστηρίξουμε με επιτυχία κάθε τέτοια προσπάθεια. Διότι το οικονομικό όφελος και η κοινωνική αλληλεγγύη μπορούν τελικά να συνυπάρξουν...